رسانه‌های نوین و جنبش‌های اجتماعی

مقدمه: مریم آقا محمدی- در دنیای امروزی که امکانات وسیع ارتباطی و رسانه ای در سراسر جهان گسترده شده است؛ استفاده ی فراگیر افراد از رسانه ها و وسایل ارتباطی انکارناپذیر است. طبق آمار اتحادیه بین المللی ارتباطات[1] تا پایان سال 2017 حدود 48% از مردم سراسر جهان از اینترنت استفاده کرده اند. همچنین سایت استاتیستا[2] در امار خود آورده است که تا سال 2018 حدود 6/2 میلیارد نفر کاربر حداقل یکی از شبکه های اجتماعی هستند. در آماری دیگر در سال های اخیر، شمار کشور های متصل به اینترنت در سطح جهان از حدود 6 کشور به 170 کشور افزایش یافته است. منظور ما از کاربرد اصطلاح رسانه های نوین، رسانه هایی هستند که بر بستر اینترنت و ماهواره ها شکل گرفته اند. رسانه هایی مانند وبلاگ ها، وب سایت ها، شبکه های اجتماعی و ... مشخصا مدنظر ما هستند. این استفاده از رسانه های نوین و اینترنت در ابعاد مختلف زندگی افراد تاثیرگذار است. یکی از این ابعاد زندگی اجتماعی و کنش اجتماعی افراد است. از مصادیق کنش جمعی و اجتماعی جنبشهای اجتماعی هستند. در این مقاله به این امر میپردازیم که رسانه های نوین چه تاثیری در جنبش های اجتماعی داشته اند. آیا قالب این جنبش ها را تغییر داده اند؟آیا نحوه شکل گیری آنها را تحت تاثیر قرار داده اند؟ آیا با ظهور این رسانه ها جنبش ها همچنان به شکل و قوت پیشین خود پابرجا هستند یا خیر؟  

                                                                                                                         ***                                                                                                                                                                     

جنبش اجتماعی چیست؟

جامعه شناسان مختلفی جنبش اجتماعی را تعریف کرده اند. آنتونی گیدنز جنبش اجتماعی را اینگونه تعریف میکند؛ «رایج ترین شکل فعالیت سیاسی غیر متعارف جنبش اجتماعی است؛ که تلاشی است جمعی برای پیشبرد علایق مشترک یا تحقق اهداف مشترک با عملی خارج از عرصه ی نهاد های مرسوم(گیدنز, 1396)». جنبش اجتماعی رفتاری است که در حد وسط رفتار بروکراتیک و رفتار انقلابی قرار دارد؛ با این ویژگی که از اولی کمتر و از دومی بیشتر سازماندهی شده است؛ پس جنبش اجتماعی نوعی رفتار جمعی است که دارای سازماندهی است و مردم از طریق آن در پی هدف یا اهدافی هستند(جلایی پور, 1379). با به وجود آمدن جامعه مدنی که در آن علاوه بر دولت و حکومت، نهاد ها، موسسات، انجمن ها، تشکل های خصوصی وعمومی هم حضور دارند و نقش ایفا می کنند اهمیت حضور جنبش های اجتماعی آشکار می شود (بشیریه (1376)، نقل شده در مردانی(1383, ص. 92)). سپس جنبش های جدیدی به وجود آمدند که با جنبش های اجتماعی قبل از خود تفاوت داشتند. آن ها را جنبش های اجتماعی نوین نامیدند. از ویژگی های جنبش های اجتماعی نوین فرامرزی بودن، عمل گرایی، سرعت بالا برای گردهمایی ها، غیر اقتصادی فکر کردن و توجه به حفظ میراث جهانی است (ناصری, 1396).

نظریه بسیج منابع«صنعت جنبش اجتماعی» را در نظر میگیرد که جنبش های اجتماعی برای منابع کمیاب و به خصوص اعضا وفعالان جنبش رقابت می کنند (گیدنز, 1396). حال سوال اینجاست این اعضا و فعالان را چگونه باید آگاه و بسیج کرد؟ اینجاست که نقش رسانه ها در جنبش های اجتماعی آشکار می شود. جنبش های اجتماعی برای آگاه کردن و اقناع افراد برای اینکه اعضای فعال جنبش اجتماعی شوند نیاز به رسانه دارند. در گذشته جنبش ها برای بسیج افراد و اعضا از رسانه های قدیمی مانند: پخش کردن تراکت ها و شب نامه ها، چسباندن پوسترهای مختلف، دیوار نویسی و از این دست فعالیت ها استفاده می کردند. اما با ظهور رسانه های نوین همچنان رسانه های قدیمی پابرجا هستند؟

نقش رسانه ها در جنبش های اجتماعی

یکی از تمایزهای اساسی جنبش های نوین اجتماعی از نوع کلاسیک آن این است که این جنبش ها به شدت رسانه ای هستند و به ویژه ازنیمه دوم دهه 1990 به طور عمده به فناوری های جدید مانند اینترنت و ماهواره وابسته شده اند (سردارنیا, 1388). رسانه های نوین باعث به وجود آمدن شکل نوینی از فضای عمومی جامعه در فضای آنلاین شده اند. حتی شاهد به وجود آمدن جنبش های الکترونیک بوده ایم. آنها جنبش هایی هستند که کاملا در فضای آنلاین شکل گرفته اند و فعالیت های طبیعی خود را در فضای آنلاین انجام می دهند (بیچرانلو & حاجی محمدی, 1393). جنبش های اجتماعی برای اینکه در رسانه ها به نمایش درآیند باید روسای رسانه ها را متقاعد کنند که آنها لایق پوشش رسانه ای هستند؛ یا یک بازیگر مهم در مسائل پیش رو هستند(کروتی & هوینس, 1391). از طرفی ممکن است رسانه ها برخلاف میل جنبش ها آن ها را گروه هایی نا به هنجار وبه شکلی نادرست  نشان دهند. از سوی دیگر ممکن است جنبش مربوط به گروهی از افراد باشد که صدایی در رسانه های آن کشور ندارند؛ این مورد بیشتر مربوط به اقلیت های دینی، مذهبی، فرهنگی و ... در کشور ها، به خصوص کشور های استبدادی می شود.بنابراین به نفع جنبش ها است که خودشان رسانه یا رسانه هایی داشته باشند. این نقش را رسانه های نوین که قبلا به آنها اشاره کردیم ایفا می کنند.

رسانه های نوین نقش ها و تاثیرات زیادی در جنبش های اجتماعی دارند. همان طور که قبلا گفتیم این رسانه ها سرعت بالایی برای انتقال اطلاعات دارند. همچنین افراد زیادی از طیف های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، قومی، دینی و... از سراسر جهان به این رسانه ها دسترسی دارند. جنبش های اجتماعی از این ظرفیت رسانه ها استفاده میکنند و آن ها را برای آگاه سازی، اطلاع رسانی و تبلیغات به کار می بندند. به خاطر این ویژگی ها رسانه ها می توانند افراد را از سراسر جهان به یکدیگر متصل کنند وآن ها را سازماندهی و منسجم کنند. همانطور که هربرت بلومر می گوید؛ جنبش های اجتماعی باید در سه زمینه توانمند باشند: شکل دادن به هویت جمعی، متقاعد ساختن پیروان و بسیج آنها(عبداللهی, شور گشتی, & اخوت پور, 1391). در واقع این رسانه ها می توانند نقش بسزایی در اتحاد و یکپارچگی افراد در ابعاد جهانی، منطقه ای، ملی و ابعاد کوچک محلی داشته باشند. همچنین با استفاده از این فناوری ها به اطلاع رسانی های سریع پیرامون رویدادهای محلی مبادرت می ورزند و به این ترتیب آن ها را جهانی می کنند(سردارنیا, 1388). حال این ظرفیت رسانه ها را وقتی کنار ابزار های تکنولوژیک قرار می دهیم کارکرد مفید آنها آشکار می شود. به عنوان مثال به وجود آمدن تلفن های همراه جدید که قابلیت تولید محتوا های صوتی، تصویری، متنی و ... و همزمان به اشتراک گذاری آنها را دارند به خوبی گویای سرعت و همگانی بودن اشتراک اطلاعات است. با وجود این امکانات محدودیت های زبانی هم کاهش می یابد؛ به گونه ای که برقراری ارتباط بین افراد جنبش محدود به متن نیست و افرد زیادی با زبان های گوناگون می توانند عکس ها و فیلم های مختلفی را دریافت و درک کنند؛ که می تواند کمک بزرگی به همه گیر شدن جنبش های اجتماعی کند. امکان دیگری که به واسطه ی ظرفیت رسانه های نوین ارتباطی به وجود آمده است؛ پیوند جنبش های اجتماعی جدا از هم با موضوعات مشترک با یکدیگر است.

در مورد دیگر این رسانه ها با انتقال اطلاعات و اشاعه ی عقاید و باورهای جنبش باعث شکل گیری هویت برای جنبش های اجتماعی می شوند. دیانی معتقد است که این ارتباطات بیشتر به تقویت هویت های جنبش های اجتماعی کمک میکند تا ایجاد هویت های جدید (دیانی(2001)، نقل شده در سردار نیا(1388, ص. 158)). البته باید این نکته را مورد توجه قرار داد که اگر فعالیت جنبش ها تنها محدود به فضای انلاین شود؛ امکان از هم گسیختگی و تضعیف هویت جنبش اجتماعی به وجود می‌آید.

می دانیم که رسانه های اینترنتی در مقایسه با رسانه هایی مانند تلویزیون و رادیو و مطبوعات و روزنامه ها بسیار تعاملی تر و انعطاف پذیرتر هستند. همچنین کمتر تحت نظارت حکومت و سازمان ها هستند. سیستم باز اشتراک اطلاعات در عرصه ی اینترنت این فرصت را برای فعالان جنبش ها مخصوصا در کشور های استبدادی فراهم کرده است که در فضایی با ساختار نامتمرکز که امکان فشار کمتری بر روی آن نسبت به دنیای واقعی وجود دارد فعالیت کنند (موثقی گیلانی & عطار زاده, 1391). نظریه ی برجسته سازی رسانه ها می گوید که رسانه ها با برنامه ریزی توانایی تعیین اولویت های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... مردم را دارند؛ حال با استفاده ی جنبش های اجتماعی مختلف با موضوعات و دغدغه های مختلف از رسانه های نوین متعدد که در سطح جامعه وجود دارند؛همکاری رسانه های مختلف دولتی در تعیین اولویت ها شکسته می شود و هدایت افکار عمومی به وسیله ی حکومت کاهش می یابد. بنابراین اینترنت از سلسله مراتب سازمانی جنبش ها می کاهد، آنها را انعطاف پذیرتر میکند و در را به روی هواداران و فعالان آنها بازتر و امکان اظهار نظر آنها را در سطح جهانی فراهم میکند (دلاپورتا، موسکا(2005)،نقل شده در سردار نیا(1388, ص. 168)). از سوی دیگر رفت و آمد و فعالیت افراد در این رسانه ها به صورت گمنام می تواند احساس امنیتی نسبی را به آنها بدهد.

البته تمامی نظر ها در مورد تاثیر رسانه های نوین بر جنبش های اجتماعی اینگونه مثبت نیست. برخی نظریه پردازان این چنین به تاثیر رسانه ها در جنبش های اجتماعی معتقد نیستند. موانع اندک بر سر راه دستیابی و انتشار اطلاعات که باعث ازدیاد داده ها می شود؛ می تواند نتایج معکوسی مانند اغتشاش اطلاعات به همراه داشته باشد (موثقی گیلانی & عطار زاده, 1391). رفت و آمد گمنام در فضای مجازی نیز اگرچه در نگاهی مزیت آن به شمار می رود ولی پیامد ناخوشایندی مانند فقدان مسئولیت اجتماعی که در روابط رو در رو گوینده را متعهد می سازد، به همراه دارد. گمنامی و انزوا در میان اعضای جامعه مجازی احتمال دارد تعاملات منسجم دنیای واقعی را نیز مخدوش کند (موثقی گیلانی & عطار زاده, 1391). پاتنام در رابطه با تاثیر فضای مجازی در جنبش های اجتماعی معتقد است که مشارکت کنندگان در فضای مجازی به سختی با یکدیگر به اجماع رسیده و کمتر احساس انسجام می کنند؛ چنانکه به گونه ای از زوال شخصیت، خلاء روانی، نشانه های اجتماعی ضعیف و ضعف اعتقاد  به فضایل گروهی می رسند (پاتنام (2007)، نقل شده در موثقی گیلانی و عطار زاده(1391, ص. 168)). مک آدامز عنوان می کند که ارتباطات بین المللی آسان تر، به طور خودکار به موفقیت جنبش های اجتماعی بین المللی نمی انجامد؛ زیرا شبکه های میان فردی اصلی و اساسی به طور مناسب شکل نگرفته و حفظ نمی شوند (مک آدامز (1996)، نقل شده در بیچرانلو و حاجی محمدی(1393, ص. 95)). همچنین باید در نظر داشت که حکومت ها هم از ابزار های رسانه ای نوین برخوردار هستند و معمولا در جوامع بهترین ابزار های تکنولوژیک رسانه ای در اختیار حکومت ها قرار دارد که با استفاده از آنها می توانند رسانه ها و فعالیت افراد در رسانه ها را کنترل و محدود کنند.

با همه ی این تفاسیر نمی توان از تاثیر مثبت رسانه های نوین در جنبش های اجتماعی چشم پوشید. در ادامه به ذکر مثالی برا روشن تر شدن موضوع می پردازیم.

رسانه های نوین و جنبش های صلح طلب

اولین جنبش های صلح طلب به دهه های 1950 و 1960 در رابطه با مخالفت با جنگ ویتنام برمی گردد. در سال 1981 در گرینهام پنج میلیون نفر علیه آرایش موشکی تظاهرات کردند و این رویداد در پاییز 1983 تکرار شد (کالدور (2003)، نقل شده در سردار نیا(1388, ص. 171)). پس از پایان جنگ سرد جنبش های صلح طلب افزایش یافت و بین آنها و سایر جنبش ها ائتلاف و همکاری ایجاد شد و به دنبال آن جنبش های صلح فراگیر و رادیکال تر شد. در نتیجه این ائتلاف ها همه ی جنبش های اجتماعی از جمله طرفداران محیط زیست، حقوق زنان، حقوق بشر و ... شعار صلح طلبی سر دادند (کارتی & اونبیت (2006)، نقل شده در سردارنیا(1388, ص. 171)). به دنبال رویداد 11 سپتامبر که دولت آمریکا به بهانه ی مبارزه با تروریسم عراق و افغانستان را اشغال کرد؛ جنبش های ضد جنگ گسترش یافتند و در بیشتر کشور ها تظاهرات ضد جنگ به راه افتاد. اینترنت در به راه افتادن این جبش ها نقش پررنگی داشته است. یکی از ائتلاف های ضد جنگ، ائتلاف «اکنون برای توقف جنگ و نژاد گرایی اقدام کنید»[3] است. هدف این ائتلاف هماهنگ سازی اعتراض ها علیه جنگ در افغانستان بود. این ائتلاف با استفاده از اینترنت و پست الکترونیک هوادارن جنبش های صلح و عدالت را برای شرکت در راهپیمایی های 29 و 30 سپتامبر دعوت کرد. 57% از شرکت کنندگان اظهار داشتند که تمایل آنها به شرکت در راهپیمایی تحت تاثیر پیام های دریافتی از اینترنت بوده است (واسی (2006)، نقل شده در سردارنیا(1388, ص. 172)).

در نتیجه ی نقش آفرینی جنبش های اجتماعی صلح طلب و هم پیمانان آنها و استفاده از اینترنت بود که میلیون ها نفر در فوریه ی 2002 علیه جنگ عراق دست به راهپیمایی زدند (ریکریل (2006)، نقل شده در سردار نیا(1388, ص. 173)).

نتیجه گیری

در این نوشتار به بررسی اجمالی تاثیر رسانه های نوین در جنبش های اجتماعی پرداختیم. ابتدا با تعریف جنبش اجتماعی آن را تبیین کردیم. سپس نقش های مختلفی که رسانه ها می توانند در برقراری و گسترش جنبش های اجتماعی داشته باشند را ذکر کردیم. نقش هایی مانند: آگاه سازی افراد، تبلیغات، بسیج افراد، پنهان ماندن از دید حکومت های استبدادی، هویت سازی و تقویت هویت جنبش های اجتماعی، گمنامی افراد در رسانه ها و امنیت نسبی فعالان جنبش، همه گیر شدن و عدم سازمانی شدن جنبش ها و ... را ذکر کردیم. همچنین تاثیرات نه چندان مثبت و حتی منفی رسانه ها را هم مورد بررسی قرار دادیم و به این نتیجه رسیدیم که تاثیر مثبت رسانه های نوین در جنبش های اجتماعی غیر قابل انکار است و مزایای آن بیش از معایب آن است. در انتها برای روشن تر شدن موضوع و نشان دادن تاثیرات مثبت رسانه ها در جنبش های اجتماعی مثال جنبش های صلح طلب را ذکر کردیم.

منابع

بیچرانلو, ع., & حاجی محمدی, ع. (1393). رسانه های نوین و تحولات بین المللی. قم: مرکز پژوهش های اسلامی.

جلایی پور, ح. (1379). جامعه شناسی جنبش های اجتماعی. بازتاب اندیشه, 65-68.

سردار نیا, خ. (1388). اینترنت، جنبش اجتماعی و بسیج اعتراض ها. پژوهش های ارتباطی, 151-176.

عبداللهی, ر., شور گشتی, م., & اخوت پور, ب. (1391). نقش رسانه های نوین در جنبش های اجتماعی (مطالعه موردی جنبش تسخیر وال استریت). مطالعات فرهنگ-ارتباطات, 145-172.

کروتی, د., & هوینس, و. (1391). رسانه و جامعه. (م. یوسفی, & ر. مرزانی, مترجم) تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

گیدنز, آ. (1396). جامعه شناسی. (ه. نایبی, مترجم) تهران: نشر نی.

مردانی, م. (1383). جامعه مدنی. تاریخ پژوهی, 89-108.

موثقی گیلانی, ا., & عطار زاده, ب. (1391). نقش و تاثیر فضای مجازی بر جنبش های اجتماعی. پژوهشنامه علوم سیاسی, 147-192.

ناصری, ع. (1396). جنبش های اجتماعی در عرصه جهانی شدن. آفاق علوم انسانی, 43-53.

[1]International telecommunication union

[2]www.statista.com

1.act now to stop war and end racism